کتاب زلمی خلیلزاد، سفیر سابق آمریکا در افغانستان، تحت عنوان “فرستاده؛ از کابل تا کاخ سفید، سفرم در جهان آشفته” که اخیرا منتشر شده است کتابی است که به سبک زندگی‌نامه یا خاطرات نوشته شده است؛ اما البته و متناسب با عنوان کتاب، بیشترین بخش آن به سه ماموریت مهم پیشین نویسنده؛ به عنوان سفیر و نمایندۀ ویژه آمریکا در افغانستان و عراق، و نمایندۀ دایمی آن کشور در سازمان ملل متحد اختصاص یافته است.
کتاب با دوران کودکی آقای خلیلزاد در مزار شریف و کابل آغاز می‌شود.
او در زمان آموزش در مکتب (مدرسه) با دریافت یک فرصت یک سالۀ آموزشی به همراه بیست و چهار نفر دیگر که محمد اشرف غنی، رئیس جمهوری فعلی افغانستان، نیز شامل آن بود، به آمریکا می‌رود و به گفتۀ خودش این برنامۀ “آمریکایی‌سازی” تاثیر ویژه‌ای بر او گذاشته است؛ به طوری که بعد از بازگشت به کابل، با استفاده از یک بورسیۀ تحصیلی به دانشگاه آمریکایی بیروت راه یافته و سپس جهت ادامۀ تحصیل به آمریکا می‌رود و آنجا ماندگار می‌شود.
به دنبال حملات آمریکا به افغانستان و تشکیل دولت تازه در این کشور به ریاست حامد کرزی، آقای خلیلزاد بعد از سی سال تحصیل، اشتغال و سکونت در آمریکا به عنوان یک آمریکایی و مامور بلندپایۀ دولت آن کشور به کابل اعزام و سفیر آمریکا در افغانستان می‌شود.
وی بلندپایه‌ترین مسلمان آمریکایی در ساختار دولت جورج دبلیو بوش، رئیس جمهور سابق آمریکا، پنداشته می‌شود که در مشاغل ارشد در دولت آمریکا کار کرده است.
“فرستاده؛ از کابل تا کاخ سفید، سفرم در جهان آشفته” حاوی ناگفته‌های زیاد مستقیم و دست اول دربارۀ چگونگی شکل‌گیری دولت آقای کرزی، از ادارۀ موقت گرفته تا ادارۀ انتقالی و نخستین دور ریاست جمهوری افغانستان به ریاست آقای کرزی و تداوم آن، است.
افزون بر آن، روایت‌های زیادی در این کتاب آمده که حاوی اطلاعاتی تازه، جذاب و خواندنی از وضعیت سیاسی بویژه در افغانستان است.
نوشتن کتاب خاطرات با پایان دوره ماموریت یا در زمان بازنشستگی در بین بسیاری از ماموران و کارمندان ارشد دولتها و یا نهادها در دنیای غرب رایج است؛ و اگر از گذشته‌های دور بگذریم، دستکم در پانزده سال گذشته چندین اثر مشابه با نوشتار آقای خلیلزاد، و مرتبط با افغانستان توسط غیرافغانها نوشته شده است.
‘پس از طالبان’ اثر جیمز دابنز، فرستادۀ ویژه سابق آمریکا برای افغانستان، ‘وظیفه: خاطرات یک وزیر در جنگ’ اثر رابرت گیتسوزیر دفاع سابق آمریکا، ‘ماموریت سقوط’ نوشتۀ گری شرون، مامور ارشد سابق سیا در افغانستان و ‘جنگ برای رسیدن به قدرت در افغانستان’ به قلم کای آیده، نمایندۀ ویژه سابق سازمان ملل متحد برای افغانستان، را می‌توان از آن جمله دانست.
در میان افغان‌ها اما نوشتن این گونه کتاب‌ها رواج چندانی نداشته و نمونه‌های بارزی از آن دیده نمی‌شود. شاید یکی از عوامل دوری از نوشتن این گونه کتاب‌ها، هراس از بیان برخی واقعیت‌ها باشد. اما در کتاب “فرستاده” آقای خلیلزاد مواردی زیادی یادآوری شده‌اند که شاید سیاستمداران در داخل افغانستان هیچ‌گاه جرئت بیان آن را نمی‌داشتند.
زلمی خلیلزاد در صفحات کتابِ خود حرف‌های زیادی در پیوند با سیاست دوگانۀ پاکستان و فراز و نشیب‌های روابط افغانستان و پاکستان دارد.
او در مراسم رونمایی کتاب در آمریکا گفت: “برای من، مادر مشکلات افغانستان در تامین امنیت این بوده است که افغان‌ها، ما و متحدان ما در یافتن راهی برای وادار ساختن پاکستان (به ویژه ارتش پاکستان و خصوصاً سازمان استخبارات نظامی پاکستان) با چالش‌های مواجه بوده‌ایم؛ تا این کشور [پاکستان] به طالبان اجازه ندهد که از خاک پاکستان برای مسلح شدن، آموزش و پناه‌گاه امن سود جویند و از آن جا با افغانستان بجنگند.”
آقای خلیلزاد در صفحۀ ۲۱۰ روایت می‌کند: “حامد کرزی برای من یک باکس (جعبه) انار فرستاده بود تا به عنوان تحفه (سوغاتی) برای پرویز مشرف، رئیس جمهور وقت پاکستان ببرم. وقتی با آقای مشرف دیدار کردم، او تحفه را نپذیرفت و با لحنی سرد گفت: من انار را دوست ندارم.”
تلاش‌های آقای خلیلزاد جهت وادار ساختن دولت آمریکا در ابتکار عمل دقیق و سنجیده در افغانستان و همچنین جلب کمک‌ها و همکاری‌های بیشتر آن کشور برای افغانستان، جز مهم کتاب است.
او کاستی ها در عملکرد دولت آمریکا در پیوند با افغانستان را از زمان تجاوز شوروی سابق تا این اواخر یادآور می‌شود.
سفیر سابق آمریکا در افغانستان، در بخش‌های از کتاب نشان می‌دهد که وی در دوران ماموریت خود، در برخورد با قضایا، همیشه از موقف (موضع) بالا صحبت می‌کرده است. او به ده‌ها موضوع اشاره می‌کند که چگونه با استفاده از اعمال فشار حل شده‌اند. او در کتاب خود همچنین به ده‌ها مشکل و چالش بزرگ در افغانستان اشاره می‌کند که با دخالت او به آسانی رفع شده‌اند.
زلمی خلیلزاد با صراحت کامل از اشخاص زیادی به عنوان “جنگ سالار”، “مفسد” و اشخاصی که وی آنها را “دخیل در تولید و قاچاق مواد مخدر” می‌نامد، یاد می‌کند و توضیح می‌دهد که چگونه توانسته بود در جریان ماموریت خود در افغانستان، این اشخاص را در کنترل و مدیریت خود داشته باشد.
خلیلزاد در بخشی از کتابش می‌نویسد: “هیچ جنگ‌سالاری به اندازه ژنرال دوستم، آقای کرزی را خشمگین نمی‌‌ساخت. کرزی چند بار تصمیم گرفت دوستم را بازداشت کند ولی هر بار به او مشورت دادم که توازن قدرت در شمال را مد نظر داشته باشد و با احتیاط عمل کند.” (صفحۀ ۲۰۱)
وی از همکاری خیلی نزدیک خود با آقای کرزی یادآوری می‌کند و اینکه تقریباً در اوایل حکومتداری آقای کرزی هر روز با او دیدار داشته و مشترکاً موضوعات مهم کشوری را حل و فصل می‌کردند.
او درباره این نزدیکی بین او و آقای کرزی به روزی‌که ماموریتش در افغانستان به پایان می‌رسد و باید به عنوان نماینده آمریکا به عراق می‌رفت، اشاره می‌کند و می‌نویسد که آقای کرزی از رفتنش بسیار ناراحت بود. آقای کرزی ظاهرا تلاش داشته تا آقای خلیلزاد در مقام خود ابقا شود، اما علیرغم تلاش‌های زیاد و خواست‌های مکرر از دولت آقای بوش، موفق به این کار نمی‌شود.
آقای خلیلزاد از نقش خود در انتخاب حامد کرزی به عنوان رئیس ادارۀ موقت افغانستان، در حالی که عبدالستار سیرت آرای بیشتر نمایندگان شرکت‌کننده گروه رم در کنفرانس بُن (آلمان) را در اختیار داشت، می‌نویسد.
کنفرانس بن در سال ۲۰۰۱ با شرکت بسیاری از طرفهای درگیر در افغانستان تشکیل شد که هدف آن ایجاد ساختاری برای اداره این کشور پس از طالبان بود.
آقای خلیلزاد در کتاب خود همچنین از کمکش به گزینش احمدضیا مسعود به جای محمدقسیم فهیم به حیث نامزد معاونت اول حامد کرزی در انتخابات ۲۰۰۴ ریاست جمهوری، می‌نویسد.
در کنار آنها، او از حل مشکلاتی دیگر چون، برخورد با “وزرای دو تابعیتی” و اینکه کدام زبان باید به حیث زبان ملی در قانون اساسی درج شود، در لویه جرگه قانون اساسی یادآوری می‌کند.
در کتاب دیده می‌شود که تجربیات خلیلزاد در عراق هم بسیار گسترده است. اما موفقیت‌های آنجا در مقایسه با افغانستان بسیار ناچیز خوانده شده است.
اگرچه آقای خلیلزاد به زبان عربی آشنا است، اما از شناخت عمیقی که وی از بازیگران سیاسی، فرهنگ و عنعنات (سنتها) و تسلطی که بر بخش‌های مختلف افغانستان داشت، ظاهرا در عراق خبری نیست. زلمی خلیلزاد البته نوشته است که از برخی تجاربی که در افغانستان حاصل کرده بود، به ویژه در قسمت تهیه پیش‌نویس قانون اساسی، در عراق استفاده می‌کند.
آقای خلیلزاد در کتابش به نقاط قوت و ضعف خود و سایر نهادها در تمام مراحل کاری اشاراتی کرده؛ به اختلافات و دخالت کاری میان وزارت دفاع و امور خارجۀ آمریکا نیز پرداخته است و برآیندهای منفی ناشی از این موضوع را (به ویژه در مسئله عراق) یاد می‌کند.
واپسین بخش کتاب “فرستاده” شامل پیشنهاداتی برای رئیس جمهوری آیندۀ آمریکا و سایر نهادهای این کشور است.
مشخصات کتاب
نام: فرستاده؛ از کابل تا کاخ سفید، سفرم در جهان آشفته
تاریخ چاپ: مارس ۲۰۱۶
ناشر: اس تی مارتینز پرس
محل نشر: نیویورک
تعداد صفحات: ۳۳۲
